شماری از افرادی که در رویداد کربلا حضور داشته و از نزدیک حادثه را دیده بودند، به گزارش آن پرداخته‏‌اند. افزون بر «امام سجاد علیه السلام» و «اهل بیت امام حسین علیهم السلام» و «امامان معصوم علیهم السلام»(۱) دو گروه دیگر به نقل وقایع کربلا پرداختند.
گروه اول:

کسانی از لشکر «عمر سعد» بودند که خود در حادثه‌‏ای نقش داشتند، قاتل یا جانی بودند و عملکرد خود را نقل و یا از آن دفاع کردند. مانند: «هانی بن ثبیت حضرمی».(۲)

افرادی نیز بودند که فقط به گزارش این حادثه پرداخته و از درگیری و جنگ خودداری کردند مانند:

«حمید بن مسلم» که از وقایع نگارانِ واقعه کربلا بود. «حمید بن مسلم» از گزارشگران رویداد کربلا است و در سپاه «عمر سعد» بود،(۳) اما با توجه به تعداد زیاد سپاه کوفه وی در عملیات جنگی شرکت نداشته و کار اصلی وی ثبت حوادث بوده است. «ابو مخنف» وقایع‏‌نگارِ حادثه کربلا با یک واسطه روایاتی را از «حمید بن مسلم» به وسیله افرادی مانند «سلیمان بن ابی راشد» و «عبدالرحمان بن یزید بن جابر»(۴) در مورد وقایع کربلا گزارش کرده است.
گروه دوم:

کسانی از همراهان امام حسین علیه السلام بودند که به گونه‏‌ای از کشته شدن در امان ماندند با این که در حساس‏‌ترین لحظات واقعه عاشورا در کربلا، همراه امام حسین علیه السلام حاضر بودند و شاهد وقایع تلخ آن روز بودند.
۱- «حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب»

وی معروف به «حسن مثنی» بود که همراه عمویش جنگید و مجروح شد و از اسب بر زمین افتاد. وقتی که کوفیان سرهای شهدا را می‌بریدند، وی هنوز زنده بود. «اسماء بن خارجه فزاری» که از دایی‏‌های وی بود از او شفاعت کرد و بخشیده شد. «حسن مثنی» را به کوفه برد و وی را معالجه کرد تا این که خوب شد. وی سپس به مدینه رفت.(۵)
۲- «قُبة بن سمعان»

وی غلام «رباب»، دختر «امرء القیس»، همسر امام حسین علیه السلام، مادر «سکینه» و «علی اصغر» (علیهم‌السلام) بود. او را به عنوان اسیر نزد «عمر سعد» آوردند و زمانی که فهمید او برده است وی را آزاد کرد.(۶)

«ابو مخنف» توسط «حارث بن کعب» والی، جریان خروج امام حسین علیه السلام را از مکه و گفت‏‌وگوی حضرت را با «ابن عباس» (۷) و بخشی از جریان دیدار حضرت را با «حرّ» (۸) از او نقل کرده است.
۳- «مسلم بن ریاح»

وی غلام حضرت علی علیه السلام (۹) بوده که با امام حسین علیه السلام در کربلا حضور داشت و پس از شهادت حضرت جان سالم بدر برد، وی برخی حوادث کربلا را گزارش کرده است.(۱۰)
۴- «ضحاک بن عبدالله مشرقی»

وی از کسانی بود که مشروط به سپاه امام حسین علیه السلام پیوست و در آخرین لحظات برابر شرطی که با حضرت داشت از معرکه درگیری فرار کرد.(۱۱) «ابو مخنف» توسط «عبدالله بن عاصم فائشی» رویدادهایی از حوادث روز عاشورا را از وی نقل می‏‌کند.(۱۲)
۵- «مرقع بن سُمامه اسدی»

وی از یاران امام حسین علیه السلام و از تیراندازان حضرت بود، که اسیر شد و قبیله‏‌اش برای وی امان خواستند. «ابن زیاد» هم او را به «زراره» در سرزمین بحرین (۱۳) یا «زبده» در عمان، یا «رنده» تبعید کرد و پس از مرگ یزید و رفتن «عبیدالله» به کوفه بازگشت.





پی‏‌نوشت‏‌ها:

۱- مسند الامام الشهید، عزیز الله عطاردی، ج ۲، ص ۱۳۴، به نقل از امام باقر، همان، ص ۲۰۹، به نقل از امام رضا، همان، ص ۱۹۹٫ و به نقل از امام صادق.

۲- مقتل الحسین، مقدم، ص ۲۸۰٫

۳- ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج ۸، ص ۲۰۲٫

۴- تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۱۱٫

۵- حیاة الامام الحسین، سید محمد باقر قرشی، ج ۳، ص ۳۱۲٫

۶- همان، ج ۳، ص ۳۱۳٫

۷- تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۲۸۷ و ۲۸۹٫

۸- همان، ج ۴، ص ۳۰۸٫

۹- تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۴، ص ۲۲۳٫

۱۰- موسوعة کلمات امام حسین، ص ۵۰۲٫

۱۱- تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۳۳۹؛ انصار الحسین، شمس الدین، ص ۴۷ و ۵۴٫

۱۲- تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۳۱۷ – ۳۱۸ – ۳۱۹٫

۱۳- قرشی، ج ۳، ص ۳۱۳٫